Art ayns Gaelg as Yernish liorish Isla

San alt dátheangach seo, caitheann ár gcolúnaí Gaelg, Isla Callister, súil siar ar stair na Manainnise i Manainn agus chun cinn ar a bhfuil i ndán dá teanga. Bíonn colún míosúil ag Isla a fhoilsítear anseo i Manainnis agus i nGaeilge. 

Daase yn Ghlare Vanninagh ass yn vanglane cheddin dy ghlaraghyn as ny shuyraghyn eck, Yernish as Gaelg ny Halbey, as ga dy vel ad er ve gaase veih-my-cheilley nearys yn trass eash jeig, son keeadyn dy vleeantyn ta nyn loayreyderyn er streeu co-laik as er chur eddin rish ny doilleeidyn cheddin dy reayll ny glaraghyn, ny tradishoonyn as ny cultooryn oc bio.

Chum yn Ghaelg magh tra ren ny Loghlinee soiaghey er Mannin as hannee ee lajer myr çhengey ny mayrey yn ellan rish keeadyn dy vleeantyn. Va shoh derrey 1765 as yn slattys aaphooaraghey, tra va Mannin goit er egin liorish Sostyn. Ren shoh drogh-ymmyd jeh ny Manninee as, er ram aghtyn, she shoh hug baase voal y Ghaelg myr glare y theay er e hoshiaght. Trooid jerrey yn hoghtoo cheead jeig as yn nuyoo cheead jeig, ren arraghey magh, arraghey stiagh, turrysaght as noidys yn agglish as yn reiltys, cur er ny Manninee jannoo toshiaght dy ghoaill nearey jeh nyn glare hene, as ren edjaghys eginagh ayns Baarle shickyraghey nagh row Gaelg currit da’n çheeloghe aeg myrgeddin.

Lesh bishaghey turryssaght, ren ymmodee sleih jannoo faghid jeh ny Manninee son loayrt Gaelg. Ghow ad toshiaght dy smooinaghtyn dy row çhengey nyn mayrey gyn feeuid erbee as haink ad dy ve nyn yoarreeyn sy çheer oc hene. Va ny drogh smooinaghtyn shoh feeit stiagh dy dowin ayns king ny Manninee as haink yn raa ‘cha jean oo cosney ping lesh y Ghailck’ dy ve cadjin ny mast’oc.

Ghow ny smooinaghtyn tranlaasagh shoh niart, as va’n Ghaelg faagit ayns stayd seaghnagh. Agh, er fud yn eedoo cheead, cre erbee cha dorraghey as va stayd y Ghaelg jeeaghyn, va dy kinjagh doghys as jerkallys dy jinnagh yn Ghaelg blaaghey reesht. Ayns 1947, haink Éamon de Valera, ard-hirveishagh Nerin ec y traa v’ayn, gys Mannin, as t’eh bwooise da shoh dy vel ny recoyrtyssyn s’feeu as share ain jeh’n ghlare Vanninagh.

Er yn turrys neuformoil echey, veeit eh rish loayreyder dooghyssagh Ned Maddrell, as loayr ad ry-cheilley ayns nyn ghlare ghooie. Lurg shoh, ren eh aghin lettyryn mooarey ayns yn ennym ‘Barrantys Beeal-arrish Yernagh’ dy heet gys yn ellan as recoyrtyssey loayrtee dooghyssagh s’jerree yn Ghaelg. Un vlein ny s’amney haink Kevin Danaher gys yn ellan, as ghow eh ayns laue dy recoyrtyssey 23 dy vraane as deiney marish ynseydee jeean yn ellan, far-enmyssit ‘Ny Muscadeyryn’. Va’n obbyr oc dy yeeaghyn yn aght va Gaelg goll er loayrt liorish ny loayrtee dooghyssagh, as chroo eh kiangley slane femoil eddyr ny loayeyderyn dooghyssagh as ny aavioderyn. Gyn dooyt va ny recoyrtyssyn shoh erskyn towse scanshoil ayns yn troddan dy hauail yn Ghaelg.

Hooar yn kione-earroo ‘sy vlein 1961 dy row 0.34% jeh’n phobble, 156 sleih, foast loayrt Gaelg, yn earroo s’inshley dy loayrtee rieau. Agh, ga dy ren ymmodee scoillaryn fockley magh dy row yn ghlare Vanninagh marroo lurg baase Ned Maddrell, yn loayreydeyr dooghyssagh s’jerree, cha row eh agh toshiaght yn aavioghey veagh cur er yn Ghaelg dy vlaaghey as bishaghey.

Trooid ny shiaghtadyn ayns earish dy anvea ashoonagh, va Manninee aegey treeal dy aavioghey nyn gultoor. She ny sidooryn glare, ren gynsagh Gaelg voish Ned Maddrell as e leid, va’n niart va yn aavioghey. Hug ad er bun sheshaghtyn cultooroil, as kindagh roosyn, va claareyn Gaelgagh er yn radio, cowraghyn Gaelgagh er ny raaidyn as brastylyn Gaelgagh harrish yn ellan. Haink yn Ghaelg dy ve ny smoo ry-akin ayns Mannin, as lurg keeadyn dy vleeantyn dy hranlaase, fy yerrey v’eh gaase ny s’taitnyssagh dy ynsagh as dy loayrt Gaelg ayns Mannin reesht.

Dy hickyraghey yn aavioghey jeh’n ghlare, v’eh jeh’n scansh smoo dy chur sleih aegey ec e chree. Ga dy beign da ynseydee gynsagh Frangish, cha row Gaelg ny ayrn jeh’n coorse-ynsee edyr. Agh, ren shoh caghlaa ayns 1992 tra va’n Ghaelg currit stiagh sy curriglym as va fer-oik Gaelgagh er ny pointeil chammah as possan shooyllagh veagh cur ynsagh Gaelgagh da ynseydee scoillyn yn ellan. She kesmad er yn raad kiart va shoh, agh foast, cha row Gaelg agh ny cooish va ynseydee bunscoill reih dy yannoo son traa giare dagh shiaghtin.

Ec y traa cheddin, hug kuse dy phaarantyn as Gaelg oc er bun brastyl Gaelgagh cour oikanyn enmyssit ‘Yn Chied Chesmayd’ (haink shoh dy ve ‘Mooinjer Veggey’). She kyndagh rish aggyrtys speeideilagh va ‘Bunscoill Ghaelgagh’, bunscoill slane Gaelgagh, currit er bun ayns 2001. Va shoh cooilleeney ard-yindyssagh, son veagh eh croo sheeloghe noa dy loayrtee dooghyssagh.

Jiu, ta 70 paitchyn ec y Vunscoill as harrish ny bleeantyn shoh chaie, ta edjaghys slane Gaelgagh ry-gheddyn ayns jeih cooishyn ec kuse dy ardscoillyn harrish yn ellan. Ta shoh cur caa daa scoillaryn y Vunscoill dy gholl er lesh edjaghys trooid Gaelg son yn chied tree bleeaney jeh ardscoill. Marish shoh, ta caa da dagh studeyr, cre erbee ny glaraghyn dynsee ad ec bunscoill, dy chosney teishtyn GCSE as A-level ayns Gaelg.

Ayns yn kione-earroo s’jerree, ren ny smoo ny 1,800 dy leih gra dy vod ad loayrt, lhaih ny screeu ayns Gaelg, as ta shoh meanal dy vel ny smoo Gaelgeyryn ayn jiu na ta er ve ayn ayns sheelogheyn. Gyn ourys she cowrey firrinagh ta shoh dy vel yn ghlare gaase dy mie, as sleih aegey ec e cree hene. Nish, shegin da’n Ghaelg ve lowit dy ‘aase ayns dy chooilley voayl, dy chaghlaa dy dooghysshagh as, ny strimmey na shoh, shegin jee çheet dy ve cadjin mastey yn pobble.

Myr glare veg erbee elley, ta foast kiappyn-snapperal er nyn raad as tammylt mie dy ghrunt roin dy hroailt. Ta Adrian Cain, yn Greinneyder ec Cultoor Vannin, er loayrt mychione yn feme t’ain er tooilley sleih ta arryltagh dy ynsaghey ec yn Vunscoill as ayns ny bunscoillyn as ardscoillyn fud Mannin. Agh, cha nel traa-ry-heet yn Ghaelg er yeeaghyn cha gial ayns ymmodee bleeantyn as ta’n traa ry-heet shen ayns laueyn paitçhyn Manninagh, chammah adsyn t’ec y Vunscoill Ghaelgagh as adsyn ta çheu-mooie jee. Shegin dooin goaill ayns laue myr yn nah chesmad ain dy lhiggey da’n ghlare blaaghey as çheet er-ash ooilley harrish Mannin. Dy voddey beayn ee!

 

D’eascair an Mhanainnis agus a deirfiúracha, an Ghaeilge agus an Ghàidhlig,  as an gcraobh chéanna de theangacha agus cé go bhfuil siad ag fás óna chéile ón 13ú hAois, leis na céadta bliain tá lucht labhartha na dteangacha sin tar éis cur in éadan na ndeacrachtaí céanna lena dteanga, a dtraidisiúin agus a gcultúr a choinneáil beo.

Labhraíodh an Mhanainnis nuair a rinne na Lochlannaigh ionsaí ar Mhanainn agus mhair sí mar mháthairtheanga láidir san oileán ar feadh na gcéadta bliain ina dhiaidh sin. B’in mar a bhí go dtí 1765 nuair a achtaíodh na Reachtanna Athdhílsithe, agus Manainn ceannaithe go héigeantach ag Sasana. Caitheadh go dona leis na Manannaigh agus, ar a lán bealaí, ba é seo a thug bás mall don Mhanainnis mar theanga na tuaithe. Trí dheireadh an 18ú hAois agus i rith an 19ú hAois, bhí tionchar ag an eisimirce, an inimirce, an turasóireacht, naimhdeas na heaglaise agus an rialtais ar mheon na Manannach i leith a dteanga féin agus tháinig náire orthu ina taobh. Chinntigh an t-oideachas éigeantach Béarla nár tugadh an Mhanainnis do na glúnta óga freisin.

Agus méadú ag teacht ar an turasóireacht, thosaigh go leor daoine ag magadh faoi na Manannaigh as an Manainnis a labhairt. Thosaigh na Manannaigh féin ag smaoineamh go raibh a máthairtheanga gan maith ar bith agus d’airigh siad mar a bheadh deoraithe ann ina dtír féin. Fíodh na smaointe seo go domhain i meon na Manannach agus d’éirigh an nath “ní bhfaighidh tú pingin ar an Manainnis” an-choitianta ina measc. 

Bhailigh na smaointe tíoránta seo neart, agus fágadh drochbhail ar an Manainnis. Ach, ar feadh an 20ú hAois, ainneoin an drochbhail seo a bhí ar staid na Manainnise, bhí dóchas ann go bhféadfaí an teanga a chur faoi bhláth arís. In 1947, tháinig Éamon de Valera, Taoiseach na linne, go Manainn, agus is dá bhuí sin atá na taifeadtaí is fiúntaí agus is fearr den Mhanainnis againn. 

Ar an turas neamhoifigiúil sin, bhuail sé leis an gcainteoir dúchais Ned Maddrell, agus labhair siad le chéile ina dteanga dhúchais. Ina dhiaidh sin, rinne de Valera achainí i scríbhinn ar Choimisiún Bhéaloideas Éireann teacht chuig an oileán agus taifead a dhéanamh ar na cainteoirí dúchais deireanacha. Bliain ina dhiaidh sin, tháinig Kevin Danaher chuig an oileán, agus thug sé leis 23 duine, ar ar tugadh ‘Na Muscaedóirí’. Bhí fúthu féachaint ar an gcaoi a raibh an Mhanainnis á labhairt ag na cainteoirí dúchais, agus chruthaigh siad ceangal riachtanach idir na cainteoirí dúchais agus lucht na hathbheochana. Níl aon amhras ann ach go raibh na taifeadtaí sin thar a bheith tábhachtach sa troid ar son na Manainnise. 

Fuarthas sa daonáireamh a rinneadh in 1961 go raibh 0.34% den phobal, 156 duine, ag labhairt na Manainnise, an líon is ísle cainteoirí riamh. Ach cé gur fhógair go leor scoláirí go raibh an Mhanainnis marbh ar fad i ndiaidh bhás Ned Maddrell, an cainteoir dúchais deireanach, in 1974 ní raibh ann ach tús na hathbheochana.

Trí na 1970idí, in aimsir achrainn náisiúnta, bheartaigh Manannaigh óga a gcultúr a athbheochan. Ba iad na saighdiúirí teanga a d’fhoghlaim an Mhanainnis ó Ned Maddrell agus a leithéid a chuir neart san athbheochan. Bhunaigh siad cumainn chultúir agus ba mar gheall ar an obair a rinne siad go raibh cláir Mhanainnise ar an raidió, comharthaí Manainnise ar na bóithre agus ranganna teanga ar bun ar fud an oileáin. D’éirigh an Mhanainnis i bhfad níos feiceálaí i Manainn agus i ndiaidh na gcéadta bliain den fhulaingt, bhain taitneamh le foghlaim agus labhairt na Manainnise i Manainn arís. 

Leis an athbheochan teanga a chinntiú, ba é an rud ba thábhachtaí le déanamh na daoine óga a chur ag a croí. Cé gurbh éigean do dhaltaí an Fhraincis a fhoghlaim, ní raibh an Mhanainnis ar aon chuid den chúrsa scoile ar chor ar bith. Athraíodh é sin in 1992 nuair a cuireadh an Mhanainnis ar an gcuraclam agus ceapadh oifigigh Mhanainnise leis an teanga a mhúineadh i scoileanna an oileáin. Ba chéim chun tosaigh an méid sin, ach mar sin féin ní raibh an Mhanainnis ar fáil ach mar rang roghnach nár mhair ach tamall gearr gach seachtain. 

Chuir roinnt tuismitheoirí a raibh an Mhanainnis acu rang Manainnise i gcomhair leanaí ar bun darbh ainm ‘An Chéad Chéim’. Is mar gheall ar an éileamh mór a bhí air sin a bunaíodh an Bunscoill Ghaelgagh, bunscoil lán-Ghaelg, in 2011. B’éacht mór é sin, a chinntigh go gcruthófaí glúin nua cainteoirí. 

Inniu, tá 70 páiste ar an mbunscoil agus tá oideachas lán-Ghaelg ar fáil i ndeich n-ardscoil ar fud an oileáin. Tugann sé seo deis do na daltaí ón mbunscoil leanacht ar aghaidh leis an oideachas Gaelach ar feadh na chéad trí bliana den ardscoil. Tá deis ag gach dalta, mar sin, cibé teanga a d’fhoghlaim siad ar an mbunscoil agus an Mhanainnis a dhéanamh ag an GCSE agus A-Leibhéal. 

Sa daonáireamh ba dhéanaí, thug níos mó ná 1,800 duine le fios go raibh labhairt, léamh nó scríobh na Manainnise acu agus ciallaíonn sé sin go bhfuil níos mó cainteoirí Manainnise ann inniu ná mar a bhí le glúnta anuas. Gan amhras, is comhartha údarásach é sin go bhfuil an teanga ag fás go maith agus go bhfuil daoine óga ag croí na hathbheochana. Anois, is gá ligean don Mhanainnis fás i ngach uile áit, is gá ligean di athrú go nádúrtha, agus níos tromchúisí ná sin, is gá di a bheith níos coitianta i measc an phobail. 

Mar a bhíonn i gcás teangacha beaga eile, tá driseacha cosáin fós ar an mbóthar agus tá achar maith de thalamh le taisteal. Tá Adrian Cain, an Greinneyder [spreagthóir] ag Cultoor Vannin, tar éis labhairt faoin riachtanas atá ann tuilleadh daoine atá sásta an Mhanainnis a fhoghlaim a mhealladh chuig an Bunscoill agus na bunscoileanna agus ardscoileanna ar fud Mhanann. Ach ní raibh todhchaí chomh geal seo ag an Manainnis le mórán blianta agus tá an todhchaí sin i lámha na bpáistí Manannacha, chomh maith leo sin atá ag obair ar son na Manainnise sa mBunscoill Ghaelgagh agus taobh amuigh di. Is gá dúinn dul i ngleic leis an dara céim anois agus ligean don teanga bláthú agus teacht ar ais ar fud Mhanann uile. Go maire sí buan!

Published: Thu, 01 Jan 1970