Art (ayns Gaelg as Yernish) liorish Isla voish Nos

“Brish yn leigh, ny immee ersooyl”. Rish roud, ta shoh er ve yn çhaghteraght da mraane ta laccalcur jerrey er thorrid ayns Mannin, agh fy yerrey, ta shin kesmad ny s’niessey da caghlaaghyn ymmyrçhagh ayns ny leighyn shoh.

Fo’n Slattys Cur Jerrey er Torraghys 1995, foddee jerrey ve currit er thorrid ynrican fo conaantyn feer gheyre as ta ben erbee elley ta cur jerrey er e thorrid foast smooinit er myr kimmagh, oddys geddyn wheesh as daa vlein ayns pryssoon. Cha nel ny lhiettalyssyn shoh ynrican cur drogh ghellal da mooarane dy vraane Manninagh, t’ad faagail ny mraane shoh gyn reih erbee elley agh dy hirrey feaysley trooid aghtyn elley.

T’eh smooinit dy vel mysh keead ben voish Mannin troailt gys yn Vretin Vooar dagh blein son dy chur jerrey er nyn dhorrid, as cha nel yn earroo shoh agh goaill stiagh mraane t’er chur coad postagh Manninagh. S’licklee dy vel yn earroo ny s’yrjey. Son shickyrys, cha nel mraane Manninagh nyn lomarcan. Ta thousaneyn dy vraane voish Nerin, as ad ayns ynnyd s’messey foast, jannoo yn turrys cheddin.

Hie ny drogh eiyrtyssyn jeh’n turrys shoh er mraane Yernagh er ronsaghey liorish Dr Deirdre Duffy jeh Manchester Metropolitan University, as gyn dooyt, ta ny eiyrtyssyn shoh bentyn da mraane Manninagh myrgeddin. Ayns ny eiyrtyssyn, v’eh baghtal ry-akin nagh vel mraane geddyn kiarail cooie roish as ny yei cur jerrey er nyn dhorrid. As kiart myr mraane voish yn ellan ainyn, t’ad faagit nyn lomarcan as fo atçhim dy gholl er yn turrys trome shoh, choud’s t’ad annoon ayns nyn girp as ny cheayrtyn ayns nyn aigney.

Agh, son mooarane dy vraane, t’eh costal rouyr dy hroailt ersooyl as dy chur jerrey er y thorrid, as cha nel couyr erbee elley ayn agh dy yannoo ymmyd jeh pillaghyn cur jerrey er thorrid. Ta ny pillaghyn shoh noi yn leigh er yn ellan as er y fa shen, oddagh mraane ta goaill ad dy firrinagh goaill aggle roish ny quailyn as she drogh red eh dy voddagh shoh cur stapp orroo shirrey cooney lheeys dy beagh feme oc er.

Cha nel jannoo eh mee-lowal dy chur jerrey er thorrid scuirr mraane veih jannoo eh. Ayns ynnyd shen, t’eh cur mraane ayns boayl doillee as danjeyragh, as shegin da ny leighyn ve caghlaait nish.

Derrey nish, ta’n drogh slattys shoh er chur bree da’n varel ayns Mannin dy re oyr nearey ta cur jerrey er thorrid, as oddagh shoh ve yn oyr ghow eh ny smoo na feed blein dy chur y lane fo’n ‘Slattys Cur Jerrey er Torraghys 1995’. Agh, ayns 2016, haink yn chooish shoh dy ve scanshoil syn ard-reihys er yn ellan, bwooise da’n obbyr chreoi va jeant ec ‘CALM’ – troddan ta caggey son cairyn mraane bentyn da cur jerrey er thorrid. Kuse dy veeaghyn ny lurg shoh, ren Dr Alex Allinson, oltey noa jeh’n Chiare as Feed, aghin dy yannoo Billey Oltey Preevaadjagh dy lhiassaghey yn leigh bentyn da cur jerrey er thorrid.

Choud’s va’n Billey Lhiassaghey tayrnit, ren troddan son seyrsnys dy reih ‘Handmaids
IOM’, enmyssit er ny inneenyn-veyl ayns The Handmaid’s Tale, oorskeeal liorish Maragaret Atwood aggyrtys dunnal as pooaral er Laa Tinvaal. Lesh ny breidyn as cloagaghyn jiarg oc dy chowraghey ny inneenyn-veyl far-skeealaght gyn reih ny coraa, cha dooyrt ad veg. S’baghtal va’n chaghteraght oc.

Yinnagh yn slattys noa jannoo slattyssyn cur jerrey er thorrid chammah’s cairyn kiarail-slaynt mraane ayns Mannin dy ve corrym roosyn sy Vretin Voar. Jea, hie ayns slattys er lhaih son y trass cheayrt, as ga dy ren kuse dy Oltaghyn yn Chiare as Feed shassoo noi, reesht as reesht, ta ny arganeyssyn oc er ve castit. Nish, ta shin ny s’niessey da caghlaa ny leighyn neu- chooie shoh na va shin rieau, as ta shin goll er nyn doshiaght dy hickyraghey sauçhys slaynt as gien mie vraane yn ellan.

Ta mee my hassoo marrish ny inneenyn-veyl Manninagh, as ta shin nyn shassoo marrish Nerin cooidjagh, as ad tayrn er-gerrey da’n referendum oc hene er cur jerrey er thorrid, er yn 25oo Mee Boaldyn.

Ta kiangley eddyr Mannin as Nerin trooid çhengey, eiraght as cultoor as rish roud dy hraa, ta mraane Manninagh as Yernagh ny neesht er n’yannoo yn turrys doillee harrish Mooir Vannin. T’eh traa son caghlaa.

“Bris an dlí, nó imigh ar shiúl.” Le rófhada, sin an teachtaireacht atá á fáil ag mná atá ag iarraidh deireadh a chur le toircheas i Manainn, ach faoi dheireadh táimid céim níos gaire d’athruithe riachtanacha ar na dlíthe seo. 

Faoin Acht um Fhoirceannadh Toirchis 1995, ní féidir deireadh a chur le toircheas ach amháin i gcásanna fíorghéar agus caitear le bean ar bith eile a chuireann deireadh lena toircheas mar a bheadh coirpeach ann, agus féadtar suas le dhá bhliain príosúnachta a ghearradh uirthi. Ní hamháin go gcaitear go dona le mórán mná Manannacha faoi na srianta sin, fágtar na mná gan rogha ar bith eile ach fuascailt a lorg trí bhealaí eile. 

Meastar go dtaistealaíonn timpeall céad bean ó Mhanainn go dtí an Bhreatain gach bliain le deireadh a chur lena dtoircheas, agus ní bhaineann na figiúirí sin ach amháin le mná a úsáideann cód poist Manannach le clárú. Is dócha go bhfuil an líon níos airde. Ar ndóigh, tá na mílte bean as Éirinn, agus iad in gcás níos measa fós, ag déanamh an turais chéanna. 

Bhí drochthionchar ag an turas seo ar mhná na hÉireann, de réir thaighde an Dochtúra Deirdre Duffy ó Ollscoil Chathair Mhanchain, agus gan dabht, bíonn an tionchar sin ar mhná Mhanann freisin. Ba léir ó thorthaí an taighde nach mbíonn an cúram cuí á fháil ag na mná roimh an nginmhilleadh ná ina dhiaidh. Agus fearacht na mban ón oileán s’againne, fágtar ina n-aonar iad agus iad ag dul ar an turas tromchúiseach seo, agus imní orthu, a gcolainn agus a n-intinn lag. 

Ach do mhórán ban, tá an taisteal agus an ginmhilleadh róchostasach, agus níl cabhair ar bith eile ann ach piollairí a úsáid le deireadh a chur leis an toircheas. Tá na piollairí sin in aghaidh an dlí san oileán agus dá bhrí sin, d’fhéadfadh eagla cheart a bheith ar na mná a thógann iad roimh na cúirteanna agus is drochrud é go bhféadfadh sé seo stop a chur leo cabhair leighis a lorg dá mbeadh gá acu léi. 

Ní chuireann cosc ar an nginmhilleadh stop le mná a bheith á dhéanamh. Ina ionad sin, cuireann sé mná in áit dheacair agus dhainséarach agus caithfear na dlíthe a athrú anois. 

Go dtí seo, tá an droch-Acht seo tar éis brí a thabhairt don bharúil i Manainn gur cúis náire atá sa nginmhilleadh, agus d’fhéadfadh gur seo an chúis a thóg sé os cionn fiche bliain a dhúshlán a thabhairt.

Ach in 2016, bhí an t-ábhar seo tábhachtach san olltoghchán san oileán, a bhuí leis an obair chrua a rinne CALM, grúpa feachtais atá ag troid ar son chearta na mban deireadh a chur le toirchis. Tamall de mhíonna ina dhiaidh sin, rinne an Dochtúir Alex Allinson, ball nuathofa den Cheathrar is Fichid [Parlaimint Mhanann] achainí trí bhille Baill Phríobháidigh, le leasú a dhéanamh ar an dlí a bhaineann leis an nginmhilleadh. 

Agus an Bille á phlé, rinne ‘Handmaids IOM’, grúpa a ainmníodh as na “daormhná” in The Handmaid’s Tale, úrscéal de chuid Margaret Atwood, agóid chróga agus chumasach ar son na Rogha Lá Tinvaal*. Agus na cochaill agus clócaí dearga orthu, macasamhail na n-éadaí a chaitheann na daormhná ficseanúla nach bhfuil glór ná rogha acu, ní beag a dúirt siad cé nár labhair siad focal agus ba léir a dteachtaireacht. 

Chuirfeadh an dlí nua na dlíthe a bhaineann leis an nginmhilleadh agus cearta cúram sláinte na mban i Manainn ar comhchéim leis na dlíthe sa mBreatain. Anois, tá an Bille á léamh den tríú huair, agus cé gur sheas cuid den Cheathrar is Fichead ina aghaidh, arís agus arís eile, cloíodh a n-argóintí. Anois tá muid níos gaire d’athrú na ndlíthe míchuí seo ná mar a bhí muid riamh, agus tá muid tosaithe ar shábháilteacht, sláinte agus sástacht mhná an oileáin a chinntiú. 

Seasaim le ‘daormhná’ Mhanann, agus seasann muid le chéile le mná na hÉireann, agus iad ag tarraingt i ngar don reifreann acu féin ar an nginmhilleadh ar an 25 Bealtaine. 

Tá ceangal teanga, oidhreachta agus cultúir idir Éire agus Manainn agus le rófhada tá mná Mhanann agus na hÉireann araon tar éis an turas deacair thar Mhuir Mheann a dhéanamh. Tá sé in am athrú.